تایید شده توسط وکیل پایه یک دادگستری
در روابط قراردادی، حل‌وفصل اختلافات به‌صورت سریع، تخصصی و کم‌هزینه از اهمیت بسیاری برخوردار است. داوری یکی از روش‌های مؤثر و جایگزین برای مراجعه به دادگاه‌هاست که در نظام حقوقی ایران نیز به‌طور رسمی پذیرفته شده است. بسیاری از طرفین قرارداد ترجیح می‌دهند به‌جای ورود به فرآیندهای پیچیده قضایی، اختلافات خود را از طریق داوری و با کمک افراد متخصص و مورد اعتماد، حل کنند. اما در زمان تنظیم قرارداد، نوع داوری که انتخاب می‌شود اهمیت ویژه‌ای دارد. در این میان، دو نوع رایج داوری یعنی داوری مطلق و داوری مقید، بسته به نیاز طرفین و شرایط معامله، کاربردهای متفاوتی دارند. در داوری مطلق، فقط اصل ارجاع اختلاف به داوری ذکر می‌شود و داور خاصی تعیین نمی‌گردد. اما در داوری مقید، داور یا داوران از پیش مشخص شده‌اند. شناخت تفاوت داوری مطلق و مقید و انتخاب صحیح آن می‌تواند از بروز مشکلات حقوقی در آینده جلوگیری کرده و فرآیند حل اختلافات را ساده‌تر و شفاف‌تر کند. در این مقاله، به بررسی دقیق این دو نوع داوری، تفاوت‌ها، مزایا و نکات کلیدی در تنظیم بند داوری پرداخته‌ایم.
مفهوم داوری در قراردادهای حقوقی ایران
در نظام حقوقی ایران، داوری به عنوان یک روش جایگزین برای حل اختلافات قراردادی، جایگاهی قانونی و مؤثر دارد. با رشد روزافزون قراردادهای تجاری و تخصصی، طرفین تمایل دارند به‌جای طی کردن روندهای طولانی دادگاه، اختلافات احتمالی خود را با ارجاع به داوری حل‌وفصل کنند. داوری این امکان را فراهم می‌سازد که حل اختلاف در فضایی خصوصی، سریع‌تر و با هزینه‌ای کمتر انجام شود؛ به‌ویژه در قراردادهایی که پیچیدگی‌های فنی یا تجاری خاصی دارند.
بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی، طرفین می‌توانند در متن قرارداد یا توافق‌نامه‌ای جداگانه، حل اختلافات را به داوری بسپارند. این داوری می‌تواند به‌صورت مطلق یا مقید باشد. در داوری مطلق، تنها به اصل ارجاع به داوری اشاره می‌شود بدون اینکه داور مشخص شده باشد؛ در حالی‌که در داوری مقید، شخص یا اشخاص خاصی به عنوان داور تعیین می‌شوند. هر یک از این انواع داوری، ویژگی‌ها، مزایا و چالش‌های خاص خود را دارند.
درک تفاوت میان این دو نوع داوری، نقش مهمی در تدوین قراردادهای حرفه‌ای دارد. در صورتی که بند داوری به‌درستی تنظیم نشود، نه‌تنها فرآیند حل اختلاف با مانع مواجه می‌شود، بلکه ممکن است کل قرارداد را دچار چالش‌های حقوقی کند. در ادامه، مفاهیم داوری مطلق و مقید و تفاوت‌های آنها را به‌صورت دقیق بررسی خواهیم کرد تا راهنمایی جامع برای تنظیم قراردادهای حقوقی فراهم شود.
داوری مطلق چیست؟ تعریفی روشن از مفهومی کلی
داوری مطلق یکی از انواع روش‌های حل‌وفصل اختلافات در قراردادهای حقوقی است که در آن، طرفین صرفاً توافق می‌کنند اختلافات آینده خود را از طریق داوری حل کنند، اما شخص خاصی به عنوان داور مشخص نمی‌شود. این نوع داوری بیشتر در قراردادهایی دیده می‌شود که طرفین به اصل داوری اعتماد دارند ولی هنوز به توافقی درباره انتخاب داور نرسیده‌اند یا ترجیح می‌دهند انتخاب داور به نهاد ثالث یا مرجع صلاحیت‌دار سپرده شود.
در داوری مطلق، تعیین داور معمولاً به مراکز داوری مانند مرکز داوری اتاق بازرگانی یا سامانه جامع داوری ایران سپرده می‌شود. همچنین در مواردی که اختلاف رخ داده و داور تعیین نشده، دادگاه صالح می‌تواند بنا بر درخواست یکی از طرفین، داور را تعیین کند. این ویژگی، انعطاف‌پذیری بالایی به داوری مطلق می‌دهد.
مزیت مهم داوری مطلق، عدم نیاز به توافق پیچیده اولیه در مورد داور است. طرفین می‌توانند روند قرارداد را آغاز کنند و در صورت بروز اختلاف، فرآیند انتخاب داور را با کمک مرجع ثالث انجام دهند. البته این مزیت، گاهی به چالش تبدیل می‌شود، به‌ویژه اگر طرفین درباره مرجع تعیین داور اختلاف‌نظر داشته باشند. در نهایت، داوری مطلق برای قراردادهایی مناسب است که اولویت در انعقاد سریع قرارداد است و طرفین تمایل دارند حل اختلاف را در آینده به مرجع تخصصی یا نهادی ثالث بسپارند.
داوری مقید چیست؟ نگاهی دقیق به تعیین داور در قرارداد
داوری مقید، یکی از دقیق‌ترین و شفاف‌ترین روش‌های داوری در قراردادهای حقوقی محسوب می‌شود. در این نوع داوری، طرفین نه‌تنها بر ارجاع اختلافات خود به داوری توافق می‌کنند، بلکه فرد یا افراد خاصی را نیز به عنوان داور معرفی می‌نمایند. این تعیین می‌تواند در متن اصلی قرارداد یا از طریق ضمیمه‌ای رسمی و دارای اعتبار حقوقی صورت گیرد. مزیت اصلی داوری مقید در شفافیت و سرعت عمل در حل اختلافات نهفته است. هنگامی که داور از ابتدا مشخص باشد، در صورت بروز اختلاف، طرفین نیازی به مذاکره مجدد یا ارجاع به مرجع ثالث برای تعیین داور نخواهند داشت. این ویژگی موجب صرفه‌جویی در زمان، هزینه و پیشگیری از بروز اختلافات جدید می‌شود. در داوری مقید، مهم است که ویژگی‌هایی مانند بی‌طرفی، تخصص و توانایی حل‌وفصل منصفانه اختلافات در فرد داور لحاظ شود. معمولاً طرفین، داور را از میان افراد آگاه به موضوع قرارداد یا متخصص در حوزه مربوطه انتخاب می‌کنند. البته باید توجه داشت که چالش‌هایی نیز وجود دارد؛ از جمله در صورتی که داور مشخص‌شده فوت کند، استعفا دهد یا از پذیرش داوری خودداری کند، روند داوری ممکن است متوقف یا باطل شود، مگر اینکه طرفین پیشاپیش راهکار جایگزین تعیین کرده باشند. بنابراین، داوری مقید برای قراردادهایی توصیه می‌شود که حساسیت بالایی دارند و طرفین خواهان کنترل کامل بر روند داوری هستند.
مقایسه داوری مطلق و مقید؛ تفاوت‌ها و آثار حقوقی
داوری مطلق و داوری مقید هر دو ابزارهایی قانونی برای حل‌وفصل اختلافات در قراردادها هستند، اما در عمل تفاوت‌های بنیادینی دارند که شناخت آنها برای تنظیم قراردادهای دقیق و بدون ابهام ضروری است.
نخستین تفاوت در تعیین داور است. در داوری مطلق، داور از پیش تعیین نشده و انتخاب وی به زمان بروز اختلاف یا ارجاع به مرجع صلاحیت‌دار موکول می‌شود. اما در داوری مقید، داور یا داوران در متن قرارداد یا توافق‌نامه مشخص می‌شوند.
دومین تفاوت به فرآیند انتخاب داور بازمی‌گردد. در داوری مطلق، این فرآیند معمولاً با دخالت مرکز داوری یا دادگاه انجام می‌گیرد، در حالی که در داوری مقید، انتخاب داور قبلاً و به‌صورت توافقی میان طرفین انجام شده است.
سومین تفاوت به مدت زمان داوری مربوط است. در داوری مقید، در صورت عدم تعیین مدت، قانون مدت سه‌ماهه را مقرر کرده است؛ در حالی که در داوری مطلق، مدت داوری توسط مرجع رسیدگی‌کننده یا آیین‌نامه مرکز داوری تعیین می‌شود.
چهارمین تفاوت مهم، سرنوشت داوری در صورت بروز مانع در عملکرد داور است. در داوری مقید، در صورت فوت یا استعفای داور، فرآیند داوری ممکن است متوقف شود. اما در داوری مطلق، مرجع ثالث می‌تواند داور جایگزین تعیین کند.
با توجه به این تفاوت‌ها، نوع داوری باید متناسب با نوع قرارداد، میزان اعتماد طرفین، و پیچیدگی موضوع انتخاب شود. انتخاب ناآگاهانه هر یک، می‌تواند منجر به تأخیر، هزینه‌های اضافی و حتی بی‌اعتباری فرآیند داوری شود.
مطالعه بیشتر: حقایقی راد
نکاتی کاربردی برای تنظیم بند داوری در قراردادها؛ تفاوت داوری مطلق و مقید
بند داوری یکی از مهم‌ترین بخش‌های قراردادهای حقوقی است و تنظیم صحیح آن می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در فرآیند حل اختلافات آینده داشته باشد. برای جلوگیری از ابهامات و اختلافات بیشتر، توجه به چند نکته کاربردی ضروری است:
۱. تعیین نوع داوری: در ابتدای بند داوری مشخص شود که داوری به صورت مطلق یا مقید خواهد بود. این شفاف‌سازی مانع از تفسیرهای دوگانه در زمان بروز اختلاف می‌شود.
۲. در داوری مقید: باید نام، مشخصات، و حتی شرایط جانشینی داور قید شود. اگر امکان دارد، تعیین داور علی‌البدل نیز در نظر گرفته شود تا در صورت فوت یا امتناع داور، فرآیند متوقف نشود.
۳. در داوری مطلق: توصیه می‌شود مرجع داوری (مانند مرکز داوری ایران یا اتاق بازرگانی) مشخص شود تا در زمان بروز اختلاف، مرجع تعیین داور مشخص باشد.
۴. تعیین حوزه صلاحیت داوری: بهتر است تصریح شود که داور حق رسیدگی به همه دعاوی ناشی از قرارداد را دارد یا صرفاً دعاوی مشخصی را پوشش می‌دهد.
۵. مدت داوری: در صورت تمایل، مدت رسیدگی داور را مشخص کنید. این زمان می‌تواند با توافق طرفین قابل تمدید باشد.
۶. الزام‌آور بودن رأی داوری: قید شود که رأی داور قطعی و لازم‌الاجراست، مگر در موارد مصرح قانونی.
با رعایت این نکات، می‌توان ریسک اختلافات آتی را به حداقل رساند و راهی مؤثر و قابل‌اعتماد برای حل دعاوی فراهم کرد.
کدام نوع داوری برای قرارداد شما مناسب‌تر است؟؛ تفاوت داوری مطلق و مقید
انتخاب بین داوری مطلق و مقید، تصمیمی استراتژیک و مهم در فرآیند تدوین قرارداد است. این انتخاب باید بر اساس ماهیت قرارداد، سطح اعتماد بین طرفین، و پیچیدگی فنی یا مالی موضوع صورت گیرد. اگر طرفین شناخت کافی از داور یا داوران مناسب دارند و ترجیح می‌دهند کنترل بیشتری بر فرآیند داشته باشند، داوری مقید گزینه بهتری خواهد بود. این نوع داوری به‌دلیل شفافیت در تعیین داور، موجب تسریع در حل اختلافات و افزایش اعتماد به روند داوری می‌شود. با این حال، در صورت بروز مانعی برای ایفای وظایف داور (مانند فوت یا استعفا)، نیاز به پیش‌بینی راهکار جایگزین وجود دارد.
در مقابل، داوری مطلق برای قراردادهایی مناسب است که طرفین اولویت را بر انعقاد سریع قرارداد گذاشته‌اند و انتخاب داور را به زمان بروز اختلاف یا مراجع ثالث واگذار می‌کنند. این رویکرد، انعطاف‌پذیرتر است اما ممکن است با تأخیر یا اختلاف در انتخاب داور همراه باشد.
در هر دو نوع داوری، کلید موفقیت در تنظیم دقیق بند داوری و پیش‌بینی سناریوهای مختلف در قرارداد است. استفاده از خدمات مشاور حقوقی یا وکیل متخصص در تنظیم این بند، احتمال اختلافات حقوقی آتی را به‌طور قابل توجهی کاهش می‌دهد. در نهایت، نوع داوری باید با درنظر گرفتن منفعت بلندمدت و امنیت حقوقی طرفین انتخاب شود.
انتخاب آگاهانه نوع داوری؛ تضمین امنیت قرارداد و حل مؤثر اختلافات
مطالعه بیشتر: مشاوره حقوقی
کلام پایانی: تفاوت داوری مطلق و مقید؟ تصمیم‌گیری درست در قراردادها
تعیین نوع داوری در قراردادها، موضوعی فراتر از یک انتخاب ساده است و می‌تواند در زمان بروز اختلاف، تفاوت میان یک حل‌وفصل سریع و حرفه‌ای با یک فرآیند پرهزینه و زمان‌بر را رقم بزند. همان‌طور که بررسی کردیم، داوری مطلق برای طرفینی مناسب است که به جای تمرکز بر تعیین داور در لحظه تنظیم قرارداد، ترجیح می‌دهند فرآیند داوری را به مرجع ثالث یا زمان بروز اختلاف موکول کنند. این انعطاف‌پذیری، یکی از مزایای اصلی داوری مطلق است.
در مقابل، داوری مقید با تعیین از پیش داور یا داوران، شفافیت و سرعت بیشتری را در زمان وقوع اختلاف فراهم می‌آورد. در صورتی که داوران به‌درستی انتخاب شده باشند، این نوع داوری باعث کاهش تنش و افزایش اعتماد بین طرفین خواهد شد. با این حال، باید ریسک‌هایی مانند فوت، استعفا یا عدم پذیرش داور از سوی طرفین پیش‌بینی شود.
نکته اساسی در هر دو نوع داوری، تنظیم دقیق و حرفه‌ای بند داوری در قرارداد است. تعیین نحوه انتخاب داور جایگزین، مرجع داوری، مدت زمان رسیدگی و حدود اختیارات داور، می‌تواند نقش مهمی در تضمین اجرای صحیح این روش داشته باشد. همچنین مشورت با وکیل متخصص یا مشاور حقوقی در زمان تنظیم قرارداد، اطمینانی بیشتر برای طرفین فراهم می‌آورد. در نهایت، انتخاب بین داوری مطلق و مقید باید با درنظر گرفتن نوع رابطه حقوقی، میزان اعتماد، نیاز به تخصص و پیچیدگی موضوع صورت گیرد. این تصمیم آگاهانه، ضامن پیشگیری از اختلافات پیچیده و حفظ منافع طرفین قرارداد خواهد بود.
سوالات متداول درمورد تفاوت داوری مطلق و مقید
۱. تفاوت داوری مطلق و مقید چیست؟
داوری مطلق اشاره به توافق کلی برای حل اختلاف از طریق داوری بدون تعیین داور دارد، در حالی که در داوری مقید، داور یا داوران مشخص شده‌اند.
۲. اگر داور در داوری مقید فوت کند یا انصراف دهد، چه می‌شود؟
اگر راه‌حل جایگزین در قرارداد پیش‌بینی نشده باشد، داوری ممکن است بی‌اثر شود؛ بنابراین توصیه می‌شود تعیین داور علی‌البدل یا مرجع جایگزین در متن قرارداد قید شود.
۳. آیا می‌توان داوری مطلق را به داوری مقید تبدیل کرد؟
بله. طرفین می‌توانند بعد از تنظیم قرارداد اولیه، با توافق جدید، داوری مطلق را به داوری مقید تبدیل کنند و داور خاصی تعیین نمایند.
۴. انتخاب نوع داوری بر اجرای رأی چه تأثیری دارد؟
نوع داوری به‌تنهایی بر اعتبار رأی تأثیر ندارد، اما تعیین درست داور، مرجع داوری و شرایط رسیدگی، فرآیند اجرا را ساده‌تر و سریع‌تر می‌کند.
۵. بهترین روش برای تنظیم بند داوری در قرارداد چیست؟
استفاده از مشاور حقوقی یا وکیل حرفه‌ای هنگام تنظیم قرارداد و پیش‌بینی سناریوهای مختلف از جمله تعیین داور علی‌البدل، مرجع داوری و نحوه رسیدگی، بهترین راهکار است.